Ігар Грачышка: каардынатар беларускіх перакладаў
Ігар працуе ў Epam systems, у аддзеле, які займаецца Linux. Асноўны яго ўнёсак у праекты па-за межамі працы — каардынацыя перакладаў на беларускую мову інтэрфейсаў шэрагу вольных праграм. У мінулым Ігар быў каардынатарам перакладу KDE, пазней перадаў гэтыя функцыі іншым людзям. Цяпер актыўна займаецца каардынацыяй перакладу Gnome, які мае дзве галіны: кірылічную і лацінкавую. Што цікава, паводле Ігара, лацінкавая версія мае большую ступень дапрацоўкі і вышэйшую якасць, чым кірылічная.
— Як выглядае дзейнасць па каардынацыі перакладаў?
Да мяне звяртаюцца людзі, а я дапамагаю ім, па-першае, тэхнічна разабрацца, як што рабіць, таму што гэта не простая справа. Па-другое, вычытваю іх тэксты. Ну і сам перакладаю.
— Якія людзі звяртаюцца?
Абсалютна розныя. Пераважна гэта людзі IT-сферы: праграмісты ці адміністратары, якія цікавяцца беларускай мовай і хочуць бачыць нейкія праграмы па-беларуску. Апошнім часам Linux становіцца крышку больш папулярным, і не толькі сярод IT-спецыялістаў. Напрыклад, сярод новых перакладчыкаў ёсць студэнтка нетэхнічнай спецыяльнасці, якой хтосьці ўсталяваў Ubuntu, яна ўбачыла, што там ёсць беларускі пераклад, але не найлепшай якасці, чагосьці не стае… Яна выйшла на мяне і прапанавала пэўныя змены.
— Над перакладам Gnome працуе сталая каманда?
На кожную галіну перакладу – лацінкавую і кірылічную – ёсць свая каманда. На беларускай лацінцы гэта толькі два чалавекі, але вельмі гіперактыўныя, таму высокі вынік. А на кірылічнай такая тэндэнцыя: з’яўляюцца людзі, падаюць пару-тройку перакладаў, штосьці дарабляюць і … ўсё. Людзей спачатку прываблівае тое, што гэта free software — можна перакладаць і атрымаць беларускую аперацыйную сістэму. Але калі яны сутыкаюцца з тым, што гэта пэўная праца, звязаная з многімі тэхнічнымі момантамі, якая да таго ж вымагае вельмі шмат часу – у выніку людзі паціху адыходзяць.
На сёння сталых перакладчыкаў кірылічнага Gnome па сутнасці няма.
Гэта, вядома, абсалютна не паказнік нейкай агульнай нізкай актыўнасці беларускіх перакладчыкаў. Ёсць іншыя праекты, кшталту xfce – ім займаецца толькі адзін чалавек, які тым не менш цалкам падтрымлівае пераклад. OpenOffice, Firefox… Той жа Gimp — вельмі вялікі пакунак — Глеб Валошка пераклаў яго амаль цалкам.
Але вось чамусьці менавіта вакол інфраструктурных рэчаў кшталту Gnome шмат людзей не з’яўляецца. Людзей цікавяць канкрэтныя праграмы і не вельмі цікавіць інфраструктура, у якой яны запускаюцца.
— Праца над перакладам у вашым выпадку часцяком азначае фактычна стварэнне новай мовы, бо пэўных сталых выразаў ці словаў у класічнай мове да таго не было. Раскажы, калі ласка, якім чынам адбываецца шліфоўка гэтых перакладаў?
Людзі заўжды прыходзяць з нейкімі сваімі новымі словамі, якія ўзніклі ў выніку няведання, як перакласці пэўнае слова: штосьці прыдумалі, штосьці зрабілі калькаю з рускай, ці па-варварску нейкай ангельшчыны дадалі. Звычайна, калі гэта вельмі прынцыповыя рэчы, на якія ўжо ёсць вялікі аб’ём перакладаў з іншай тэрміналогіяй, гэта, вядома, трэба выпраўляць. Усе выпраўленні ў выглядзе diff-у высылаюцца чалавеку, які іх праглядае, знаходзіць адрозненні, выказвае свае заўвагі. Бывае, штосьці аднаўляецца. Але я не памятаю, каб былі нейкія прынцыповыя спрэчкі наконт таго ці іншага перакладу пэўнага слова. Проста людзі часта не ведаюць, дзе паглядзець пераклад нейкага канкрэтнага паняцця. Інфраструктуры вакол беларускага перакладу няма.
— Цяпер існуе шэраг адасобленых праектаў перакладу розных праграм – фактычна розныя каманды ствараюць розныя гласарыі, розныя падмноствы мовы. Які твой погляд на гэтую сітуацыю? Ці ёсць рэчы, якія прынцыпова мусілі быць выпраўленыя аб’ектыўна для ўсіх?
Вядома, было б добра мець узгодненую пазіцыю паміж рознымі перакладчыкамі. Але, як паказвае практыка, часцей за ўсё ў кожнага з іх нейкае свае ўяўленне пра мову. Увогуле, беларуская мова ды беларуская культура цяпер досыць анархічныя. “Хто как хаціт, тот так і гаварыт”. Часам гэта проста нейкія альтэрнатыўныя варыянты, якія не горш, не лепш. Ну, мова жыве — хай яна працягвае жыць, нават у нейкіх варыяцыях.
Зрэшты, ёсць пэўнае імкненне паміж некаторымі людзьмі якраз да ўніфікацыі, ёсць праект pieraklad.org, прысвечаны менавіта кампутарнай тэрміналогіі ў інтэрнэце, людзі ствараюць базу перакладаў. Многія гэтай базай і карыстаюцца. Хто не хоча, той не хоча — нікога немагчыма прымусіць. Калі б супольнасць беларусаў была шырэйшая, дык тады можна было б выбіраць, што больш даспадобы. А калі, напрыклад, перакладам Firefox займаецца толькі адзін чалавек, то ў любым выпадку даводзіцца карыстацца тым, што ёсць.
— У якасці экспертаў, у тым ліку ў нейкіх спрэчных пытаннях, не запрашаюцца лінгвісты, філолагі?
Напрыклад, у перакладчыка OpenOffice Юры Тарасевіча, наколькі я ведаю, ёсць блізкі сябар Юрась Пацюпа — досыць знаны сучасны беларускі лінгвіст. Тарасевіч з ім раіўся, у тым ліку ў выпадку нейкіх новых словаў, якіх проста няма нідзе, і нават у рускім інтэрфейсе яны перакладзеныя вельмі вычварна… Пра іншыя выпадкі супрацоўніцтва я не ведаю. Дзеля гэтага трэба мець жаданне яшчэ і з іншага боку.
— А як наконт Таварыства Беларускай Мовы, якое абвяшчае, што гатовае дапамагаць усім і кожнаму ў справе беларускіх перакладаў?
Што да мяне, дык мне ўяўляецца, што ТБМ не гатовае да такога кшталту працы.
— Чаму? Не хапае ведаў у прадметнай галіне?
Так, бракуе ведання прадмета. Акрамя таго, тое ж ТБМ, наколькі я яго ўяўляю, хіліцца да даволі русіфікаванай формы мовы. І таму што да пытанняў кшталту “як перакласці англійскае слова X, якое па-руску перакладаецца словам Y”, хутчэй за ўсё будзе адказ “так, як у слоўніку”. І хай нават слоўнік выдадзены ўжо за незалежнай Беларуссю, але кампутарная тэрміналогія там будзе перакладзеная калькай з рускай мовы. Гэта непрымальна амаль што ні для каго з дзейных перакладчыкаў.
— Чаго не стае дзеля паляпшэння якасці беларускіх перакладаў: шырыні аўдыторыі, колькасці перакладчыкаў, пляцовак для публічнай дыскусіі?
Калі б у шырокага кола людзей узнікала думка, што трэба нешта мяняць, паляпшаць і г.д., дык і дыскусія пачалася б, і механізмы знайшліся б. На тых жа блогах, прынамсі. Я нават не кажу пра нейкія тэхнічныя рэчы кшталту спісу ліставання, у якія людзі могуць не звяртацца. Але было б чуваць скаргі, прапановы дапамогі ці пытанні “як лепш было б..?”. Я гэтага пакуль не бачу.
У нас няма лічыльніка, які б паказваў, колькі дакладна людзей карыстаецца канкрэтнымі версіямі вольных праграм. Наколькі я ведаю, досыць шмат людзей падчас інсталяцыі сістэмы выбіраюць беларускую мову. Але многім штосьці не падабаецца, дый погляды на тое, якой мусіць быць беларуская мова ў кампутарных інтэрфейсах, у розных людзей вельмі розныя (бо няма супольнай традыцыі). Таму вельмі шмат людзей вяртаецца да мовы інтэрфейсу, якую яны раней выкарыстоўвалі ў іншых аперацыйных сістэмах, — рускай ці англійскай.
Але сярод тых, хто ўсё ж карыстаецца беларускімі перакладамі, актыўнасць у накірунку таго, каб перакладаць самастойна ці дапамагаць паляпшаць пераклады, — вельмі і вельмі нізкая. Яна не адпавядае нават той мінімальнай базе карыстальнікаў, якая відавочна ёсць.
І гэта відаць не толькі з таго, што няма перакладаў, але і з таго, што мала хто выказваецца наконт іх якасці. Вельмі ўзорная сітуацыя: ужо недзе год-паўтара ў Ubuntu ёсць баг. Зборшчыкі пакету пераблыталі, і ў беларускім інтэрфейсе Gnome у “падказках” да элементаў аздаблення вокнаў паставілі бенгальскую мову замест беларускай (блытаніна ўзнікла вакол індэксу “be”). Бенгальская мова выглядае як індыйская вязь. Паўтара года гэта нікога не цікавіць — ані стваральнікаў дыстрыбутыву, ані карыстальнікаў. У справаздачы пра памылку, якую я паўтара года таму напісаў, адзначыліся адно я і яшчэ іншы перакладчык, які проста гэтую праблему заўважыў. А нейкіх заўваг ад карыстальнікаў кшталту “давайце хутчэй выправім, бо гэтым немагчыма карыстацца”, я не бачыў. Гэта мяне вельмі здзіўляе.
— Табе асабіста шмат даводзілася бачыць беларускіх інтэрфейсаў для прапрыетарных праграм? Якое тваё ўражанне адносна іх якасці?
Тое, што я бачыў, звычайна было не вельмі высокай якасці, нават не цалкам перакладзенае. Магчыма, гэта звязана з тым, што ў адрозненне ад свабодных праграм для закрытых прадуктаў на платформе Windows няма простых стандартызаваных інструментаў для перакладу.
Адсюль мабыць, паходзіць і недасканаласць перакладу, і тое, што пераклады існуюць толькі для старых версій праграм. То бок, нават каб перанесці пераклад з версіі N прапрыетарнай праграмы на версію N+1, магчыма, давядзецца перарабляць усё нейкім чынам уручную, хай нават змянілася толькі 10 працэнтаў інтэрфейсу. У нашай сітуацыі, калі перакладчыкаў і так вельмі мала, нават тыя намаганні, якія былі ўкладзеныя, звычайна праз год-два такім чынам губляюцца.
Проста таму, што ў аўтараў папярэдняга перакладу няма ўжо жадання паўтараць работу. Таму звычайна гэтых перакладаў мала і яны кепскія.
Але ёсць і якасная праца для Windows-праграм: Opera, OpenOffice.org, Mozilla…
Зрэшты, гэта мы ўсё маем і на свабодных аперацыйных сістэмах ;)
— Мы размаўлялі пра пераклады, зробленыя добраахвотнікамі, але ці не выпускаюць фірмы-распрацоўшчыкі беларускіх перакладаў да прапрыетарных праграм?
Магчыма, нейкія фірмы і выпускаюць дзеля ўласнага прэстыжу беларускамоўныя версіі сваіх праграм. Але я пра такое не чуў і звычайна гэта сапраўды робяць добраахвотнікі. Часам такая дзейнасць нават з’яўляецца нібыта нелегальнай з пункту гледжання ўласнікаў праграмы.
— Колькі твайго часу забірае актыўнасць у галіне перакладаў?
Трэба падзяляць сітуацыі, калі я сам перакладаю і калі проста дапамагаю парадамі, праглядам перакладаў, выпраўленнем памылак, якія, дарэчы, звычайна вельмі простыя, кшталту ў няправільным месцы пастаўленых мяккіх знакаў ці яшчэ чагосьці падобнага.
Каардынацыя – гэта значыць, атрымаць пераклад, прачытаць, паказаць чалавеку, якія былі хібы, і дадаць гэта ў upstream – вымагае недзе гадзіны-паўтары на тыдзень.
А ўжо на пераклад, які я сам раблю, можа ісці вельмі шмат майго часу, нават да трох гадзін у дзень. Гэта я ўзгадваю часы, калі актыўна рабіўся пераклад беларускай лацінкай, калі працэнты выканання перакладу вельмі хуткімі тэмпамі рухаліся, і быў спартовы раж “ці дасягнем мы да наступнага выдання статусу поўнай падтрымкі”. Тады вельмі шмат вольнага часу трацілася. Але гэта мой вольны час, я атрымліваю ад гэтага задавальненне, я не ўважаю гэта за работу.
— Якую б ты параду даў людзям, якія былі б радыя карыстацца свабоднымі праграмамі з беларускім інтэрфейсам, але не ведаюць, з чаго ім пачаць і куды прыкласці свае першыя намаганні, каб палепшыць якасць перакладаў?
Па-першае, трэба ўсвядоміць, што свабодны софт таму ёсць свабодным, што “парог” для удзелу ў такіх праектах нашмат ніжэйшы, чым тое, што гэтыя людзі, магчыма, маглі ўбачыць на платформе Windows. Усвядоміць, што “немагчымае” — магчыма. Што сапраўды можна зрабіць вельмі якасны беларускі інтэрфейс рабочага асяродку, што гэта рэальна.
Па-другое, добра, калі людзі гатовыя і самі перакладаць. Але вядома, што гэты занятак не для кожнага прыносіць задавальненне. Тым не менш перакладчыкам прыемна ў любым выпадку адчуваць нейкую зваротную сувязь. Адчуваць, што тваімі перакладамі карыстаюцца, знаходзяць нейкія памылкі, пішуць пра гэта, хай нават у не вельмі прыемнай форме :) Гэта надае пэўнага імпэту далей працягваць працу і лепш яе рабіць.
Калі ж ёсць жаданне асабіста паўдзельнічаць у перакладах, то можна пачаць з таго, каб зайсці на сайт pieraklad.org, створаны як спроба адзінага сайту перакладчыкаў вольных праграм. Там прынамсі можна знайсці спасылкі на адрасы людзей, да якіх можна звярнуцца з пытаннем наконт перакладу пэўнай часткі той ці іншай праграмы. Таксама можна звярнуцца да чалавека, які стварыў гэты сайт, — ён паведаміць, да каго канкрэтна звярнуцца, калі патрэбнай інфармацыі вы не знайшлі.
Апроч іншага, звесткі пра каардынатараў перакладаў ёсць і на афіцыйных сайтах шмат якіх вольных праектаў, дзе падтрымліваецца беларуская мова. Таму цяжкасці ў тым, каб выйсці на кантакт, няма. Абы было жаданне.
Ну і нарэшце, трэба перад пачаткам перакладу ўсвядоміць, што сур’ёзная праца будзе не зусім простай, што пераклад патрабуе пэўнага часу… і вялікай цярплівасці. Але гэта вартая і годная справа.
